Ο Τσάρλς Φόστερ Κέιν γεννήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα σε μία φτωχή οικογένεια αλλά στα πρώτα χρόνια της ζωής του κατέστη πάμπλουτος. Η μητέρα του κληρονόμησε ένα ράντσο το οποίο κυριολεκτικά βρέθηκε πάνω σε ένα ανεξερεύνητο χρυσορυχείο και ο μικρός Τσαρλς ορίστηκε κύριος του πολυποίκιλου πλούτου της οικογένειας. Μόνο που έπρεπε να περιμένει να φτάσει τα 25 έτη και η ανατροφή του, μαζί με τη μέχρι τότε διαχείριση της περιουσίας, ανατέθηκε στον τραπεζίτη Θάτσερ.
Όταν ήρθε η ώρα να τεθεί σε θέση οδηγού του όλου «συστήματος ιδιοκτησιών» που είχε περιέλθει στην ιδιοκτησία του, δήλωσε απερίφραστα στους εμβρόντητους τραπεζίτες πως το μόνο που τον ενδιαφέρει είναι οι εφημερίδες. Τα υπόλοιπα μπορούσαν να συνεχίσουν οι ίδιοι να τα διαχειρίζονται κατά το δοκούν. Τούτη είναι η αφετηρία της πολυτάραχης δημόσιας και ιδιωτικής ζωής του «Πολίτη Κέιν».
Ο Όρσον Γουέλς, ξεκινώντας το έργο του με ένα άτυπο πρελούδιο υπό τη μορφή σύντομης επικήδειας κινηματογραφικής μνείας για τον Κέιν, εισάγει τον θεατή σε μία καλοστημένη πλάνη. Σε ένα εικοσάλεπτο αφηγείται όλη τη ζωή του πρωταγωνιστή του με τρόπο δημοσιογραφικό, προσφέροντας κάθε πιθανή πληροφορία που μπορεί να χρειαστεί το κοινό. Ο Τσαρλς Φόστερ Κέιν γεννήθηκε φτωχός, κατέστη άνευ προσπάθειας ζάμπλουτος ηγέτης μίας αυτοκρατορίας, έφτασε να ρυθμίζει σαν ταλαντούχος μαριονετίστας την κοινή γνώμη δια του Τύπου του, νυμφεύθηκε δις και πέθανε μόνος σ’ ένα ημιτελές παλάτι που όμοιό του δεν είχε ξαναδεί η ανθρωπότητα, έχοντας πρώτα γνωρίσει την προσωπική κατάπτωση.
Υπάρχει όμως μία λεπτομέρεια που αφήνει ανικανοποίητους τους παραγωγούς της νεκρολογίας του μεγιστάνα και αυτή συνίσταται σε μία μόνο λέξη, που έμελλε τελικά να γραφεί με χρυσά γράμματα στη ιστορία του κινηματογράφου: Ρόουζμπαντ. Η στερνή λέξη που εκστόμισε ποτέ ο Κέιν, αφήνοντας την τελευταία του πνοή. Ένα δυσεπίλυτο αίνιγμα που εξήψε τη φαντασία των δημοσιογράφων που καλύπτουν το γεγονός του θανάτου του και τους ανάγκασε να διεξάγουν εξαντλητική έρευνα μέχρι να προσδιορίσουν το ακριβές περιεχόμενό της. Ρόουζμπαντ: τι μπορεί να εννοούσε ο Κέιν, πνέοντας τα λοίσθια, με αυτή την απλή λέξη.
Ο Γουέλς, δομώντας αφηγηματικά την ταινία του με ένα σύστημα παράλληλων φλασμπάκ, ξεπαστρεύει κάθε έννοια παραδοσιακής αφήγησης στο Χόλιγουντ της εποχής. Δε μπορείς να αφηγηθείς τη ζωή ενός larger than life τύπου σαν τον εικονιζόμενο με γραμμικό τρόπο, μοιάζει να λέει, αν ελπίζεις να πετύχεις κάτι ποιοτικά ανώτερο από την μεθοδευμένη εξιστόρηση των σημαντικών συμβάντων της ζωής του. Η μνήμη, άλλωστε, ως κλειδί του χαρακτήρα Κέιν, δε γνωρίζει γραμμικότητα. Κινείται ανεξέλεγκτα μπρος και πίσω, στέκεται όπου επιθυμεί και ταλαιπωρεί ανεξαρτήτως βούλησης.
Έτσι, η εμβάθυνση στον χαρακτήρα του Κέιν τελείται με ύφος αντίστοιχο ταινίας μυστηρίου, μόνο που το ζητούμενο δεν είναι ποιος τον σκότωσε, αλλά τι του απαγόρευσε να ζήσει τη ζωή του παρότι φαινομενικά διέθετε κάθε άνεση που μπορούσε κανείς να φανταστεί. Όσο οι ερευνητές προσεγγίζουν άτομα κεφαλαιώδη στη ζωή του Κέιν και αυτά εξιστορούν τις εμπειρίες τους σιμά του, τόσο ο Γουέλς ακολουθεί μία ιδιότυπη συναισθηματική γραμμικότητα στην προσέγγιση του κεντρικού χαρακτήρα. Με άλλα λόγια, οι ακανόνιστες αναδρομές των αφηγήσεων, σημείο της αδιαφορίας του για την «ιστορία» του Κέιν (με την οποία άλλωστε έχει ξεμπερδέψει από τα πρώτα λεπτά) φανερώνουν με ακρίβεια και πολυμέρεια την σταδιακή έκπτωση του από έναν κεφαλαιοκρατικό παράδεισο σε μία εκκωφαντική γήινη ερημιά.
Με μία δόση καλοπροαίρετης υπερβολής, ο αμερικανικός κινηματογράφος θα μπορούσε να διακρίνεται σε περίοδο προ Πολίτη Κέιν και μετά αυτόν. Έχουν ήδη γραφτεί και ειπωθεί πολλά για τις καινοτομίες του έργου, οι οποίες έχουν υποστηριχθεί σθεναρά από την παγκόσμια κριτική. Σημαντική προς τούτο και γενικότερα στην έγκαιρη επανεκτίμηση του έργου, το οποίο διέγραψε μέτρια εισπρακτική πορεία, υπήρξε η συμβολή του Αντρέ Μπαζέν τη δεκαετία του 1940. Δεν έλειψαν βέβαια και οι αμφισβητίες, μερικοί εκ των οποίων υπήρξαν επιφανείς (ο Μπόρχες και ο Ντ. Γ. Γκρίφιθ, λόγου χάρη).
Δύσκολα κανείς μπορεί να φανταστεί το αμερικανικό σινεμά δίχως το επίτευγμα του Γουέλς και των συνεργατών του. Τα καθοριστικά deep focus πλάνα του διευθυντή φωτογραφίας Γκρεγκ Τόλαντ μοιάζουν σαν αφετηρία του νουαρικού τρόπου, με εμφανείς σε αυτά τις επιρροές γερμανικού εξπρεσιονισμού. Η δουλειά του μετέπειτα σημαντικού σκηνοθέτη Ρόμπερτ Γουάιζ στο μοντάζ υπήρξε επίσης εμβληματική: φτάνει να θυμηθεί κανείς τη σεκάνς όπου δεκαπέντε χρόνια κοινού βίου του Κέιν με την πρώτη σύζυγό του δίδονται επιτυχώς σε δύο λεπτά.
Ακόμα και στον τομέα του μακιγιάζ ο «Πολίτης Κέιν» χάραξε τον δρόμο προς τη ρεαλιστική απεικόνιση του γήρατος στην όψη του Όρσον Γουέλς. Φυσικά, στην κορυφή των καταλυτικών στοιχείων που περιέχει το συγκεκριμένο φιλμ για την εξέλιξη του κινηματογράφου τίθεται το σύστημα των πολλαπλών αφερέγγυων αφηγήσεων, το οποίο αποτελεί σταθμό στη σεναριογραφική τέχνη.
Όλα τα παραπάνω ανήκουν και αναλύονται κοπιωδώς σε επιστημονικά βιβλία κινηματογραφικής θεωρίας και ιστορίας, μαζί με την προβληματική διαδικασία της προ-παραγωγής που γνώρισε η ταινία του Γουέλς (δεδομένου ότι βασίζεται εν πολλοίς στον βίο του μεγιστάνα του Τύπου Γουίλιαμ Ράντολφ Χερστ, ενός ανθρώπου με ύψιστη επιρροή στα δρώμενα της εποχής). Ο «Πολίτης Κέιν», ωστόσο, δεν είναι μία συλλογή καινοτομιών, ούτε και ένα φιλμ πειραματισμού και διεύρυνσης των τεχνικών όρων του σινεμά. Είναι μία υποδειγματικής έντασης αφήγηση εξανθρωπισμού ενός τεθλασμένου μεγαλείου, με όρους που καθιστούν το απίθανο βεληνεκές της προσωπικότητας του Κέιν συναισθηματικά προσεγγίσιμο από το ευρύ φάσμα του κοινού.
Ο Τσάρλς Φόστερ Κέιν, στην αρχή της ιστορίας του, διαθέτει ένα εξωπραγματικό εκτόπισμα και ο αντίκτυπός του στον δημόσιο βίο μοιάζει μνημειώδης. Παρουσιάζεται έτοιμος να διασχίσει όλο τον πλανήτη και να καθορίσει την εποχή του, αφήνοντας το στίγμα του σε αμέτρητους τομείς: Τύπος, πολιτική, τέχνη. Ο Κέιν πασχίζει να αποκτήσει το μόνο πράγμα που στερήθηκε, την άδολη αγάπη των παιδικών χρόνων, και διαθέτοντας κυριολεκτικά άπειρους οικονομικούς πόρους και πολιτική επίδραση θεωρεί ότι έχει βρει το αντίτιμό της. Όλες οι αντιφατικές ενέργειές του συνηγορούν προς τούτο. Ωστόσο, συναισθηματικά ακρωτηριασμένος από νεαρή ηλικία, αδυνατεί να εκδηλώσει ένα πραγματικό συναίσθημα ο ίδιος, φαλκιδεύοντας κάθε πιθανή ελπίδα του για εξιλέωση.
Ο πάλαι ποτέ μεγιστάνας καταλήγει -μέσω της συγκλονιστικής κινηματογράφησης του Γουέλς– να μοιάζει με ξέπνοο ανθρωπάκι, φοβικός και μόνος, στερημένος από οποιοδήποτε ζεστό συναίσθημα στον ωκεανό του πλούτου του, με όλα του τα έργα να φαντάζουν λιλιπούτεια μπροστά στο μέγεθος της μοναξιάς που βιώνει στις ύστατες στιγμές του. Μέσα στο σκοτεινό παλάτι Ζαναντού που διατηρείς ως τελευταίο τόπο διαμονής, ένα μνημείο του σετ ντιζάιν της εποχής, ο Κέιν πενθεί έναν βίο που στερήθηκε εξ αρχής, τις ξοδεμένες δυναμικές της προσωπικότητάς του σε έναν a priori άγονο αγώνα. «Αν δεν ήμουν πλούσιος, θα γινόμουν ένας σπουδαίος άνδρας» ομολογεί στη μέση του έργου και είναι η απόκριση της δικής του απογοήτευσης για ο, τι συνέβη στο σύντομο πέρασμά του. Είναι ένας άνθρωπος ικανός να ρυθμίσει υπογείως τις τύχες μίας χώρας, αλλά όχι τη δική του ζωή.
Όμηρος μίας παιδικής μνήμης που εξαλείφθηκε πριν την ώρα της, εξορισμένος στην ανεπάρκεια των απροσμέτρητων υλικών αγαθών που δεν συνιστούν καν επιβράβευση ενός προσωπικού του κόπου, με μία ριζωμένη θλίψη να γεμίζει τους αδειανούς χώρους του παλατιού του, η ιστορία του νάρκισσου Τσαρλς Κέιν είναι τελικά συνώνυμο μίας εκκωφαντικής προτετελεσμένης ήττας, που κρύβει μέσα της μία θλίψη για τα μηδαμινά έργα και τις πικρές μέρες ενός μεγιστάνα που έσβησε δίχως ποτέ να γευτεί το νέκταρ της παιδικής αθωότητας που έχασε.
Από την αποτυχία του Πολίτη Κέιν να αγοράσει τη στοργή από τις συντρόφους του, να εξασφαλίσει την πεπλανημένη αγάπη της κοινής γνώμης, να επιβάλλει την βούλησή του με το στανιό επί του καλλιτεχνικού αποτελέσματος βαφτίζοντας το άσπρο μαύρο, ανακύπτει πάντως μία εγγενώς αισιόδοξη στάση: όλοι γεννιούνται και πεθαίνουν, κάποιοι μάλιστα έχουν το προνόμιο να αποβιώσουν πάμπλουτοι, μα για το βάσανο της στέρησης της ανθρώπινης επαφής, τα χρήματα, η ψευδεπίγραφη φαντασμαγορία και η εξουσία δεν συνιστούν ικανοποιητικό γιατρικό.
Φίλιππος Χατζίκος
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα filmy.gr