Η μοναξιά κι ο τρόμος της εξουσίας
Θρυλική είναι για την ιστορία της Ρωσίας η προσωπικότητα του τσάρου Ιβάν Δ΄ Βασίλιεβιτς που έμεινε γνωστός ως Ιβάν ο Τρομερός. Έζησε τον 16ο αιώνα (1530-1584) και ήταν εκείνος ο οποίος συγκρούστηκε με την εξουσία των βογιάρων και να ενώσει την χώρα κάτω από μία ισχυρή κεντρική διοίκηση. Έτσι έγινε ο πρώτος τσάρος του ρωσικού βασιλείου σε αντίθεση με τους προκατόχους του οι οποίοι είχαν τον τίτλο του Μεγάλου Πρίγκιπα της Μόσχας.
Αυτός είναι ο ένας λόγος για τον οποίο ο Ιβάν κατέχει σημαντική θέση στη ρωσική ιστορία. Ο άλλος είναι η μεγάλη σκληρότητα με την οποία κυβέρνησε, τα βασανιστήρια, οι εκτελέσεις με συνοπτικές διαδικασίες και οι μαζικές εκκαθαρίσεις αντιπάλων. Και αυτός ο δεύτερος λόγος είναι που του δόθηκε το προσωνύμιο «Τρομερός».
Βέβαια στη λαϊκή παράδοση έχει επικρατήσει η ωραιοποιημένη εικόνα του Ιβάν όπου προβάλλεται κυρίως η σύγκρουσή του με τους βογιάρους που τον εμφανίζει ως προστάτη του φτωχού λαού, Έτσι το σημαντικό μεταρρυθμιστικό του έργο συνυπάρχει με τη βιαιότητα και τον τρόμο που κυβέρνησε.
Ο μέγας Σεργκέι Μιχαΐλοβιτς Αϊζενστάιν μετέφερε τη ζωή του πρώτου τσάρου στη μνημειώδη ταινία «Ιβάν ο Τρμερός» (Ivan Grozny) -η οποία αποτελείται από δύο μέρη- που αποτελεί ένα αριστούργημα του παγκόσμιου κινηματογράφου. Με μοναδική πλαστικότητα στην εικόνα ο σοβιετικός σκηνοθέτης δημιούργησε από αισθητική άποψη ένα εικαστικό κομψοτέχνημα. Η ταινία αποτελεί ένα μοναδικής ομορφιάς έργο τέχνης σχεδιασμένο σε κάθε του λεπτομέρεια. Από τις κινήσεις και τα βλέμματα των ηθοποιών, τα κουστούμια και τα σκηνικά, τους εξαιρετικούς σχεδιασμούς και τις μοναδικές φωτοσκιάσεις έτσι ώστε να δίνουν ένα αποτέλεσμα γοτθικής αισθητικής μέχρι τις γωνίες λήψεις, τα κεντραρίσματα της κάμερας, τη μοναδική ισορροπία στη γεωμετρία των πλάνων κι ακόμη την ποιητική διάθεση που δίνει έναν ιδιαίτερο «αέρα» στην ταινία αλλά και την αλληγορική και φιλοσοφική προσέγγιση μέσα από την οποία βλέπει τα γεγονότα και τον ήρωά του.
Το πρώτο μέρος, που γυρίστηκε το 1944, είναι βαθιά επηρεασμένο από τη λαϊκή παράδοση. Ο Ιβάν είναι ο καλός ηγέτης που ο λαός του ζήτησε να επιστρέψει για να τον σώσει από τους βογιάρους έστω κι αν χρησιμοποιήσει βία. Μάλιστα η ταινία ενθουσίασε τον Στάλιν καθώς οι αναφορές ήταν προφανείς. Όμως το δεύτερο μέρος που γυρίστηκε το 1946 παρουσιάζει με ένταση τη σκληρότητα και τη βιαιότητα των πράξεων του Ιβάν και των Οπρίτσνικων, του επίλεκτου σώματος που είχε ιδρύσει. Όμως αυτή τη φορά η προσέγγιση του Αϊζενστάιν δυσαρέστησε τον «πατερούλη» Στάλιν με αποτέλεσμα η ταινία να λογοκριθεί και να απαγορευτεί η προβολή της. Έτσι δεν γυρίστηκε ποτέ το τρίτο μέρος που είχε στα πλάνα του ο σκηνοθέτης, ο οποίος πέθανε δυσαρεστημένος το 1948. Το δεύτερο μέρος προβλήθηκε τελικά στη Σοβιετική Ένωση το 1958, μετά το 20ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ και την καταδίκη των εγκλημάτων του σταλινισμού.
Το κύκνειο άσμα του μεγάλου σκηνοθέτη και συνεπή κομμουνιστή Σεργκέι Αϊζενστάιν, αποτελεί ένα αξεπέραστο αριστούργημα στο οποίο φαίνεται η αισθητική αντίληψη, η αγάπη για πειραματισμό και η φιλοσοφική και ιδεολογική του στάση, που αξίζει να δει και να ξαναδεί κάποιος.
Τελειώνοντας να αναφερθούμε στην συγκλονιστική ερμηνεία του Νικολάϊ Τερκάσοφ, τη σκηνογραφία του Ιωσήφ Σπίνε, τη διεύθυνση φωτογραφίας του Εντουάρντ Τισέ και, φυσικά, τη μεγαλειώδη μουσική του Σεργκέι Προκόπιεφ!
Στράτος Κερσανίδης
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα kersanidis.wordpress.com