Μια συνοριακή γραμμή χωρίζει την πατρίδα από την ξενιτιά και την προσφυγιά, τον συμπατριώτη από τον ξένο. Έννοια που πραγματεύεται στο «μετέωρο βήμα του πελαργού» ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, από το 1991, περίοδο της κρίσιμης μετάβασης στη μετασοβιετική εποχή, με τους πρώτους πρόσφυγες. Σ’ αυτή την έννοια αναφέρεται και ο δημοσιογράφος και κινηματογραφιστής Θωμάς Σίδερης, στο νέο ντοκιμαντέρ του «Τα ρόδια του Ναγκόρνο Καραμπάχ», ένα οδοιπορικό στις αμφισβητούμενες περιοχές, μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, που σκιαγραφεί το ανθρώπινο πορτραίτο μιας εμπόλεμης περιοχής, με περιρρέουσα τη ρευστότητα τόσο του χώρου, όσο και της ταυτότητας όσων κατοικούν εκεί.
Στην αρχή του ντοκιμαντέρ, παρουσιάζεται σε αργή κίνηση η συγκλονιστική τηλεοπτική εικόνα της μαζικής φυγής των Αρμένιων χωρικών από το Ναγκόρνο Καραμπάχ, που καίνε τα σπίτια τους πριν καταφύγουν στην Αρμενία, μερικές μέρες πριν το Αζερμπαϊτζάν ανακτήσει τον έλεγχο της περιοχής από τους Αρμένιους αυτονομιστές, στα πλαίσια της ειρηνευτικής συμφωνίας του 2020.
Χωρισμένο το ντοκιμαντέρ σε 12 κεφάλαια και επίλογο, επιχειρεί μέσα από κάποιες κοινές θεματικές, όπως «καπνός», «σπίτια», «απομεινάρια», «στρατιώτες» να αναδείξει πότε αντιθέσεις και πότε αντιστοιχίες, με το ένα κεφάλαιο συχνά να εισχωρεί στο άλλο, σε μια ρευστότητα του χώρου, ταυτόχρονα με μια ρευστότητα των επί μέρους ενοτήτων, εντάσσοντας σε μια κοινή μοίρα τις δυο αντιμαχόμενες πλευρές. Οι εκτοπισμένοι κάτοικοι μιλάνε στην κάμερα γεμάτοι πίκρα για τα εδάφη που χάσανε, ενώ οι αντίπαλοι πανηγυρίζουν που ανακτούν τις περιοχές τους. Εστιάζοντας στις συνέπειες του πολέμου, με τα καμένα σπίτια των εκτοπισμένων και τον πόνο για χιλιάδες στρατιώτες εκατέρωθεν, νεκρούς ή αγνοούμενους, στο ντοκιμαντέρ επικρατούν οι εκκωφαντικοί ήχοι από τις αψιμαχίες, ενώ αποφεύγονται οι εικόνες των συρράξεων. Τονίζοντας το σχήμα μιας αντίστροφης κίνησης, καταγράφονται φορτηγά που μεταφέρουν τους κόπους μιας ζωής όσων Αρμένιων εκτοπίζονται, κουβαλώντας ακόμα και τα κοπάδια τους, ενώ στρατιωτικά καμιόνια με πυρομαχικά και στρατιώτες πηγαινοέρχονται στην εμπόλεμη ζώνη.
Η ταφή Αρμένιου στρατιώτη, με συντετριμμένους συγγενείς ολόγυρα, έρχεται σε αντίθεση με την εικόνα ενός Αρμένιου που ξεθάβει τα λείψανα του θείου του, πριν περάσει η περιοχή στους αντίπαλους. Το σπίτι ενός κτηνοτρόφου παρέμεινε στη μια πλευρά, ενώ τα μαντριά του έχουν βρεθεί στην άλλη. Ένας αγρότης δεν γνωρίζει σε ποια από τις διαφιλονικούμενες περιοχές ανήκει το γεμάτο ροδιές κτήμα του, οπότε πριν φύγει αποφασίζει να μαζέψει τα κατακόκκινα ρόδια, φορτισμένα με ιδιαίτερη σημασία στο ντοκιμαντέρ, ως αναφορά και στην ταινία «Το χρώμα του ροδιού» (1968), του αρμένικης καταγωγής σοβιετικού σκηνοθέτη και καλλιτέχνη Σεργκέι Παρατζάνωφ. Τα ρόδια, ως συμβολικά μοτίβα, επανέρχονται στο ντοκιμαντέρ σε ποιητικές ασπρόμαυρες σκηνές, πότε με έναν έφηβο με ρόδι στο χέρι, άλλοτε με ένα κορίτσι που κρατά καλάθι με ρόδια και πότε στα πλάνα όπου δυνατό αντρικό χέρι στύβει ένα ρόδι, λεκιάζοντας το χώμα, ενώ σε κάποιες έγχρωμες εικόνες από τα ρημαγμένα σπίτια, τοποθετείται συχνά σε πρώτο πλάνο ένα ρόδι.
Εκτός από τις πρωτότυπες παραδοσιακές συνθέσεις του Χρήστου Τσιαμούλη, η επιμελημένη μουσική είναι αντιπροσωπευτική της αρμένικης παράδοσης, με το χαρακτηριστικό πένθιμο ηχόχρωμα του ντουντούκ, αρμένικου παραδοσιακού πνευστού με χαρακτηριστικό ελαφρώς πνιχτό ήχο και βελούδινη χροιά, στα κοντινά γεμάτα απόγνωση πρόσωπα των ξεριζωμένων. Ξεχωρίζει το αρμένικο τραγούδι «Kele Kele», του Αρμένιου ιερέα, εθνομουσικολόγου και συνθέτη Κομιτάς Βαρταπέτ (1869-1935), με τον Αρμενάκ Σαχμουραντιάν, στις εικόνες με τους καπνούς από τα καιγόμενα σπίτια, ενώ πλάνα με μητέρες που βαστούν φωτογραφίες των νεκρών παιδιών τους συνοδεύονται από το θλιμμένο «Zov Arek», με την κορυφαία Αρμένισσα τραγουδίστρια Λουσίκ Κοσιάν (1921-1984).
Στην πρεμιέρα του ντοκιμαντέρ, στο πρόσφατο ΦΝΘ, ο Σίδερης επεσήμανε την τραγική επικαιρότητα του θέματος με το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία, έναν άλλο θύλακα του μετασοβιετικού χώρου. Στην προσπάθειά του να κάνει μια ποιητική ταινία, μέσα από τη διαπραγμάτευση του χώρου, για έναν πόλεμο που κρατάει κοντά σαράντα χρόνια, ανέφερε ότι επιχειρεί να διερευνήσει πώς προσδιορίζονται οι εκατέρωθεν εμπλεκόμενοι, συγκροτώντας τη δική τους ταυτότητα, σε σχέση με τους αντίπαλους.
Ιφιγένεια Καλαντζή
Το κείμενο δημοσιοεύτηκε στον ιστοσελίδα edromos.gr