Με το «Πάθος», ο Bergman συνεχίζει την εξερεύνηση μιας τοξικής πραγματικότητας, εκφράζοντας την αίσθηση της απομόνωσης και της αδυναμίας να ζεις αρμονικά σε μια κοινότητα. Το θέμα του φιλμ αφορά τέσσερις ταραγμένες ψυχές που ζουν σε ένα απομακρυσμένο νησί της Σουηδίας. Ο Andreas Winkelman (Max von Sydow), μετά τη διάλυση του γάμου του -η γυναίκα του τον κατηγορούσε ότι πάσχει από «καρκίνο της ψυχής»-, ξεκινά μια ζωή ερημίτη. Γείτονές του είναι ο ψυχρός και αλαζόνας αρχιτέκτονας Elis Vergerus (Erland Josephson), και η σύζυγός του, Eva (Bibi Andersson), που φροντίζουν την Anna (Liv Ullman), μια γυναίκα που πρόσφατα έχασε τον άντρα και τον γιο της σε ένα τρομερό τροχαίο. Η Eva εκμυστηρεύεται στον Andreas ότι ο γάμος της είναι προσχηματικός -ο Elis ενδιαφέρεται μόνο για τη δουλειά του και το χόμπι του ως ερασιτέχνης φωτογράφος. Μετά από μια περιστασιακή σχέση με την Eva, ο Andreas έλκεται από την Anna. Έχουν πολλά κοινά -και οι δύο είναι στοιχειωμένοι από το παρελθόν τους, και έτσι φαίνεται φυσικό να βρίσκουν παρηγοριά ο ένας στην παρέα του άλλου. Όμως ο Andreas μαθαίνει κάτι για το παρελθόν της, που τον κάνει να πιστεύει ότι κρύβει την αλήθεια για τον γάμο της. Στο παρασκήνιο της ιστορίας, ένας άγνωστος μανιακός δολοφόνος σκοτώνει ζώα και όλοι κατηγορούν τον μοναχικό Johan, μοναδικό πραγματικό φίλο του Andreas…
Το «Πάθος» αποτελεί το τρίτο μέρος μιας άτυπης τριλογίας που γυρίστηκε στο νησί Φάρο, μετά την εξπρεσιονιστική «Ώρα του Λύκου» (1968) και το πολεμικό δράμα «Ντροπή» (1968), με τους Max von Sydow και Liv Ullmann να ερμηνεύουν τους βασικούς χαρακτήρες και στις τρεις ταινίες. Στιλιστικά, οι τρεις ταινίες φαντάζουν πολύ διαφορετικές. Ενώ οι δυο πρώτες είναι γυρισμένες σε ασπρόμαυρο υψηλής αντίθεσης και έχουν μια ζοφερή κλειστοφοβική ένταση, το «Πάθος» είναι γυρισμένο έγχρωμο και είναι πολύ πιο χαλαρό, λιγότερο καταπιεστικό και πολύ πιο νατουραλιστικό. Στα δυο πρώτα φιλμ ο Bergman υπέβαλε την κινηματογραφική δομή σε φορμαλιστικούς κραδασμούς για να εκφράσει τα ψυχικά βασανιστήρια των πρωταγωνιστών που προέρχονται από τον εξωτερικό κόσμο, ενώ αντίστροφα στο «Πάθος» είναι ο εξωτερικός κόσμος που μεταμορφώνεται από τα δράματά τους. Έτσι, οι βάναυσες δολοφονίες των ζώων είναι μια προβολή τού τι περνάει το ζευγάρι, της δυσφορίας και της αποξένωσης του.
Ωστόσο υπάρχουν και προφανείς ομοιότητες που μπορούν να οδηγήσουν κάποιον στην εικασία ότι απεικονίζεται η ίδια ιστορία, ιδωμένη από τρεις διαφορετικές οπτικές γωνίες. Και στις τρεις ταινίες ο Bergman συνεχίζει την εξερεύνηση των υπαρξιστικών θεμάτων του: τη φύση της ταυτότητας του ατόμου, τη δυσκολία να ζεις σε έναν κόσμο γεμάτο ασυμβίβαστες αντιφάσεις, και κυρίως το πώς οι εξωτερικοί παράγοντες μπορούν να επηρεάσουν την ψυχολογία ενός ατόμου και να οδηγήσουν στη διάλυση της σχέσης άνδρα-γυναίκας.
Αυτή η δεύτερη έγχρωμη ταινία του Bergman -μετά το «Όλες Αυτές οι Γυναίκες» (1964)- κινηματογραφήθηκε με δεξιοτεχνία και έμπνευση από τον Sven Nykvist. Εκ πρώτης όψεως θυμίζει cinema-verité, με νατουραλιστική αναπαράσταση της πραγματικότητας, αποκλίνοντας από την αισθητική απόσταση που παρέχει το ασπρόμαυρο. Ωστόσο, σταδιακά οι ιμπρεσιονιστικές παρεμβολές διαρρηγνύουν τη μετωπικότητα με ποιητικές εικόνες: ένας ουρανός με τρεις ήλιους, η ελκυστική υφή του χιονιού, οι παραλλαγές του φωτός στα πρόσωπα, η κυριαρχία αποχρώσεων του κόκκινου και του πράσινου, η προβολή της γαιώδους ομορφιάς του νησιού Φάρο.
Για μια ακόμη φορά o Bergman καινοτομεί εισάγοντας στην ταινία συνεντεύξεις των τεσσάρων βασικών ηθοποιών που εξηγούν το όραμά τους για τους χαρακτήρες. Αυτή η μπεργκμανική αποστασιοποίηση δείχνει πώς, από το γραμμένο σενάριο μέχρι το τελικό αποτέλεσμα, ο ερμηνευτής με τα συναισθήματά του, την εμπειρία του, τη σχέση του με τον σκηνοθέτη ανατροφοδοτεί και επανεφευρίσκει τον χαρακτήρα. Έτσι, ο Max Von Sydow εξηγεί μπροστά στην κάμερα τη δυσκολία να υποδυθεί τον Andreas, έναν άνθρωπο άδειο από κάθε συναίσθημα. Όταν φαντάζεται το παρελθόν του χαρακτήρα του, φαίνεται να μιλάει για τον Bergman, τους αποτυχημένους γάμους του, τα προβλήματα του με τον νόμο, την απόσυρση του στο νησί Φάρο. Καθιερώνεται έτσι ένας ιδιοφυής διάλογος μεταξύ του ηθοποιού και του σκηνοθέτη μέσω της ταινίας, τοποθετώντας τον πρώτο ως κινητήρια δύναμη της μυθοπλασίας.
Ενώ μέχρι τότε οι διάλογοί των ταινιών του Bergman ήταν ανελαστικά γραμμένοι και έπρεπε να τους σεβαστούν αυστηρά ο ηθοποιοί, στο «Πάθος» τούς επιτρέπει να αυτοσχεδιάζουν, αφήνοντας τον εαυτό του να καθοδηγείται από ιδέες, θέματα τα οποία αναπτύσσονται στη διάρκεια των γυρισμάτων. Όταν κινηματογραφεί τους τέσσερις χαρακτήρες του στη έξοχη σκηνή του δείπνου, ζητά από τους ερμηνευτές του να παραδοθούν, τόσο ως φανταστικοί χαρακτήρες όσο και ως ανθρώπινα όντα. Τους ωθεί να αναδείξουν τη βαθύτερη αλήθεια τους, κινηματογραφεί κάθε έναν με μια σειρά γκρο-πλαν, περνώντας με απλό και άμεσο τρόπο από το ένα πρόσωπο στο άλλο πάνω από τις εξομολογήσεις τους. Ωστόσο, ένα ένθετο διακόπτει την οικειότητα της σεκάνς: θραύσματα από το γράμμα που έκλεψε ο Andreas από την τσάντα της Anna παρεμβαίνουν προκαλώντας αναταραχή στον θεατή. Απειλητικές λέξεις από το παρελθόν που μιλούν για ψυχολογική και σωματική βία συνοδεύονται από το αγωνιώδες χτύπημα ενός ρολογιού τοίχου.
Στο «Πάθος» οι χαρακτήρες υποφέρουν από μοναξιά, αλλά αποτυγχάνουν να ζήσουν μαζί, δεν μπορούν να βρουν τη θέση τους στον κόσμο. Μέσα από την κινηματογραφική γλώσσα, ο Bergman αναζητά αυτό που κρύβουν, από τους άλλους και από τον εαυτό τους, αυτό που έχουν θάψει βαθιά μέσα τους. Χρησιμοποιεί κάθε τεχνική για να αναδείξει την αλήθεια τους: με περιοδικές εναλλαγές εξωτερίκευσης-εσωτερίκευσης, ιμπρεσιονισμού και νατουραλισμού, με «καταιγίδες» που διαταράσσουν τη φαινομενική γαλήνη της ομάδας, με θραύσματα ζωής που αντιφάσκουν με τον λόγο. Πολύ περισσότερο από άλλες φορές, κατακτά την πληρότητα του δράματος, την κατευναστική αποδοχή του αδιεξόδου, τελικά το ζητούμενο τής τέχνης ως αλήθειας.
«Αυτή τη φορά τον έλεγαν Andreas Winkelman» καταλήγει η ταινία: είναι η φωνή του Bergman, η φωνή του κινηματογράφου.
Γιώργος Ξανθάκης
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα filmy.gr